Στους πρόποδες του Ταΰγετου, 5 χιλ. από την πόλη
της Σπάρτης βρίσκεται ο λόφος του Μυστρά - της
ερειπωμένης Βυζαντινής πολιτείας.
Η σιωπή, το ρυάκι που κυλάει στο πλάι του
μονοπατιού, η βροχή που πέφτει ή το κελάηδημα των
πουλιών, μας βοηθούν να αφήσουμε έξω από το
Μυστρά τις συνήθειές μας και τη βιασύνη μας. Ας
αφεθούμε στη γοητεία της βυζαντινής πολιτείας.
Ας φανταστούμε τις αρχόντισσες να περνούν πάνω
από τα "διαβατικά" (τις μικρές καμάρες που
ένωναν μεταξύ τους τα σπίτια) για να μη λερώσουν
τα ρούχα τους. Άς έρθουμε στη θέση του τελευταίου
Αυτοκράτορα του Βυζαντίου, του Κωνσταντίνου ΙΑ΄
του Παλαιολόγου την ώρα της στέψης του στο ναό
της Μητρόπολης. Υποψιαζόταν άραγε το τέλος της
Κωνσταντινούπολης και το δικό του θάνατο; Στο
μπαλκονάκι του Παλατιού των Δεσποτών, στην
κορυφή του λόφου, ποια πριγκίπισσα ονειρευόταν
στο φως του φεγγαριού; Τι να σκεφτόταν οι
αγιογράφοι της Περιβλέπτου, όταν ζωγράφιζαν τον
αυστηρό Παντοκράτορα, ώρες ξαπλωμένοι στις
σκαλωσιές;
Με άλλα λόγια ας επικοινωνήσουμε μ' αυτόν το
μυστηριώδη και γοητευτικό τόπο. Ας περπατήσουμε
λίγο μόνοι μας, μακριά από τους άλλους. Το μυστικό
του Μυστρά είναι η σιωπή.
Ο Μυστράς αρχίζει να αποτελεί οικισμό μετά την
παραχώρησή του από τους Φράγκους στους
Βυζαντινούς το 1262 και την πρώτη εγκατάσταση
Ελληνικού πληθυσμού γύρω από την ακρόπολη. Η
ανάπτυξη της πόλης είναι ραγδαία, με αποτέλεσμα
το 1289 η "κεφαλή της κατά την Πελοπόννησον χώρας
και των κάστρων της Βασιλείας" να μεταφερθεί
από τη Μονεμβασιά στο Μυστρά, ο οποίος είναι
καταλληλότερος γι' αυτό το ρόλο, διαθέτει μια
εύφορη πεδιάδα, που του εξασφαλίζει πλούτο,
βρίσκεται σε μια φυσικά οχυρή θέση, που προσφέρει
ασφάλεια στους κατοίκους του, και αποτελεί τη
βάση που χρειάζεται ο στρατός για να καταλάβει τα
εδάφη του πριγκιπάτου της Αχαΐας.
Τα κάστρα, το παλάτι των Δεσποτών, τα σπίτια των
αρχόντων τα σπίτια των φτωχών, τα μοναστήρια και
οι εκκλησίες, μας δίνουν μια ακριβή εικόνα του
πώς ήταν τότε οι Βυζαντινές πολιτείες. Ο Μυστράς
στην εποχή της ακμής του, ήταν πνευματικό και
πολιτιστικό κέντρο της περιοχής και συγκέντρωνε
σοφούς, καλλιτέχνες και λόγιους. Εκεί το 1400 μ.Χ., ο
Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων ίδρυσε την περίφημη
σχολή του.
Ο Μυστράς με την επικράτειά του, περιβαλλόμενος
από πλήθος Φράγκικων και Λατινικών κρατιδίων και
κτήσεων, είναι το μόνο βυζαντινό νοτιοελλαδικό
έδαφος. Το 1349 αποκτά Δεσπότη, τον Μανουήλ
Καντακουζηνό, γιο του αυτοκράτορα Ιωάννη Στ΄
Καντακουζηνού: "τον υιόν έπεμψεν Δεσπότην τον
Μανουήλ… πρόνοιαν ποιησάμενον την δυνατήν".
"Ο ΔΕΣΠΟΤΗΣ ΤΟΥ ΜΟΡΕΩΣ"
Η διακυβέρνηση του Μυστρά από το Δεσπότη είναι
αυστηρά συγκεντρωτική και απολυταρχική, ανάλογη
με αυτή που ασκεί ο Αυτοκράτορας στην
Κωνσταντινούπολη. "Δεσπότης του Μορέως"
διορίζεται ο αμέσως επόμενος του διαδόχου του
θρόνου της Βασιλεύουσας, συνήθως ο δευτερότοκος
γιος του Αυτοκράτορα. Το Δεσποτάτο κυβερνούν
διαδοχικά δύο ηγεμονικές οικογένειες, αρχικά
κυριαρχεί η οικογένεια των Καντακουζηνών, την
οποία διαδέχονται οι Παλαιολόγοι.
ΤΑ ΠΑΛΑΤΙΑ
Έδρα και κατοικία του Δεσπότη και της
οικογένειάς του αποτελεί το συγκρότημα των
Παλατιών, που δεσπόζει με την επιβλητική
παρουσία του στο μοναδικό πλάτωμα του λόφου,
ικανό να φιλοξενήσει ένα τέτοιο οικοδόμημα.
Πρόκειται για ένα σύνολο κτισμάτων, που άρχισε να
κτίζεται σχεδόν αμέσως μετά την ίδρυση του
κάστρου του "Μυζηθρά" και ολοκληρώθηκε στις
αρχές του 15ου αιώνα. Η συνεχής προσθήκη κτιρίων
σκοπό είχε να καλύψει τις αυξανόμενες ανάγκες
της διοικητικής αρχής που στέγαζε.
Στα σπίτια που υψώνονται γύρω από τα Παλάτια,
πιθανότατα κατοικούν τα μέλη της αριστοκρατίας
του Μυστρά, από την οποία προέρχονται και οι
αξιωματούχοι του Δεσποτάτου.
Η "ΑΥΛΗ" ΤΟΥ ΔΕΣΠΟΤΗ
Ο Δεσπότης, στην προσπάθειά του να μιμηθεί τη
μεγαλοπρέπεια της Βυζαντινής αυλής της
Κωνσταντινούπολης, μεταφέρει στο Μυστρά το
διοικητικό μοντέλο που επί αιώνες εφαρμόζεται
εκεί, με τους ίδιους τίτλους και την ανάλογη
ιεραρχική τάξη, το ίδιο τυπικό και την ίδια
ενδυματολογία. Οι τίτλοι δηλώνουν, εκτός από τα
ουσιαστικά καθήκοντα των διαφόρων αξιωματούχων,
το ρόλο και τη θέση που τους αρμόζει να κατέχουν
στις επίσημες τελετές και ακροάσεις. Τίτλους
φέρουν συνήθως μέλη της ντόπιας ή
Κωνσταντινουπολίτικης αριστοκρατίας. Και οι
απλοί άρχοντες όμως δεν αποκλείεται να παίζουν
σημαντικό ρόλο στη λήψη αποφάσεων, λόγω του
πλούτου που κατέχουν. Η αριστοκρατία του Μυστρά
κατοικεί σε μεγάλα αρχοντικά. Τα περισσότερα από
αυτά είναι κτισμένα στην Πάνω Πόλη του Μυστρά.
Στην Κάτω Πόλη, τα γνωστότερα αρχοντικά είναι του
Φραγκόπουλου και του Λάσκαρη.
Tα σημαντικότερα
μνημεία και αρχιτεκτονικά σύνολα της περιοχής
είναι:
Οχυρώσεις: Το Φράγκικο κάστρο με τις
επάλξεις και τους πύργους είναι έργο του
Γουλιέλμου Β΄ Βιλλεαρδουίνου. Μεταγενέστερες
προσθήκες έγιναν από Βυζαντινούς και Τούρκους.
Τείχη: Διατάσσονται σε δύο ισχυρά
οχυρωμένους περιβόλους που ενισχύονται από
ψηλούς τετράγωνους πύργους και είναι έργα της
υστεροβυζαντινής περιόδου.
Μητρόπολη ή ΄Αγιος Δημήτριος:
Μεικτού αρχιτεκτονικού τύπου ναός, δηλ. τρίκλιτη
βασιλική στο ισόγειο με νάρθηκα και κωδωνοστάσιο
(β΄μισού 13ου αιώνα) και σταυροειδής
εγγεγραμμένος στον όροφο (προσθήκη α΄ μισού 15ου
αιώνα). Τοιχογραφίες διαφόρων τεχνοτροπιών που
χρονολογούνται από το 1270/80 έως το πρώτο τέταρτο
του 14ου αιώνα, ενώ εκείνες του τρούλου στον 15ο
αιώνα.
Ναός Αγ. Θεοδώρων:
Έργο των μοναχών Δανιήλ και Παχωμίου,
οκταγωνικού τύπου, με πλευρικά παρεκκλήσια,
κτισμένος μεταξύ των ετών 1290 και 1295, με
τοιχογραφίες του τέλους του 13ου αιώνα.
Οδηγήτρια:
Έργο του ηγουμένου Παχωμίου, το 1310, μεικτού
αρχιτεκτονικού τύπου (βλ. Μητρόπολη) με νάρθηκα
και πλευρικά παρεκκλήσια. Εξαιρετικής τέχνης
τοιχογραφίες της περιόδου 1312-1322, ορισμένες από
τις οποίες συνδέονται με την τέχνη της
Κωνσταντινούπολης.
Αγία Σοφία:
Σταυροειδής εγγγεγραμμένος ναός με τρούλο,
δικιόνιου τύπου, κτίσμα των μέσων του 14ου αιώνα,
με παρεκκλήσια και κωδωνοστάσιο. Σώζονται
αξιόλογες τοιχογραφίες στο ιερό και στα
παρεκκλήσια.
Μονή Περιβλέπτου:
Το καθολικό είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος
ναός με τρούλο, δικιόνιου τύπου με παρεκκλήσια
και δίπλα Πύργος-Τράπεζα. Οι τοιχογραφίες του
ναού είναι άριστα έργα διαφόρων καλλιτεχνών του
τρίτου τέταρτου του 14ου αιώνα.
Ευαγγελίστρια:
Σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με τρούλο,
δικιόνιου τύπου, με τοιχογραφίες που
χρονολογούνται στην αρχή του 15ου αιώνα.
Μονή Παντάνασσας:
Το καθολικό, μεικτού αρχιτεκτονικού τύπου (βλ.
Μητρόπολη), με εξωτερικές στοές και κωδωνοστάσιο.
Εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες στον όροφο και
στο ιερό, που χρονολογούνται γύρω στα 1430, ενώ
αυτές του ισογείου είναι του 18ου αιώνα.
Παλάτια των Δεσποτών του Μυστρά
(Καντακουζηνών-Παλαιολόγων).
Μεγάλο κτιριακό συγκρότημα σε σχήμα Γ με
διαφορετικής χρήσης κτίρια, κτισμένα σε
διαφορετικές χρονικές περιόδους (13ος-15ος αιώνας).
Από την πληθώρα των αστικών οικοδομημάτων που
σώζονται στον οικισμό του Μυστρά τα πλέον
ενδιαφέροντα είναι το Παλατάκι, το Αρχοντικό
Φραγκόπουλου και το Αρχοντικό Λάσκαρη.
ΙΣΤΟΡΙΚΑ - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ:
1204: Φράγκοι και Λατίνοι στρατιώτες της Δ'
Σταυροφορίας πολιορκούν και καταλαμβάνουν την
Κωνσταντινούπολη. Οι αρχηγοί τους μοιράζονται
μεταξύ τους τα εδάφη της Aυτοκρατορίας και η
γαλλική οικογένεια των Βιλλεαρδουίνων λαμβάνει
ως φέουδο το μεγαλύτερο μέρος της Πελοποννήσου.
Με έδρα την Ανδραβίδα καταφέρνουν να υποτάξουν
τους τοπικούς άρχοντες. Για να ισχυροποιήσουν
την παρουσία τους τοποθετούν φρουρές σε διάφορα
κάστρα της Πελοποννήσου, που είτε προϋπήρχαν
είτε κτίζονται από τους ίδιους τους Φράγκους για
αυτό το σκοπό.
Ανάμεσα στις πόλεις που καταλαμβάνουν είναι και
η Λακεδαιμονία, η "βυζαντινή Σπάρτη". Η
περιοχή, όπως αναφέρει το "Χρονικόν του
Μορέως", μαγεύει τους Φράγκους πρίγκιπες που
κτίζουν ένα παλάτι κοντά στην πόλη και το
επισκέπτονται συχνά. Δυο ανυπόταχτα φύλα όμως
μαστίζουν την περιοχή με την παρουσία τους: οι
Σλάβοι Μελιγγοί εγκατεστημένοι στον Ταΰγετο εδώ
και αιώνες και οι Έλληνες Τσάκωνες που κατοικούν
στον Πάρνωνα.
1249: Για να προστατέψει τις κτήσεις
του ο πρίγκιπας Γουλιέλμος Βιλλεαρδουίνος
επιλέγει τον κοντινό στην πόλη της
Λακεδαιμονίας, φυσικά οχυρό λόφο του
"Μυζηθρά". Εκεί κτίζει κάστρο και εγκαθιστά
φράγκικη φρουρά. Το περίεργο όνομα του λόφου
οφείλεται πιθανόν στο σχήμα του ή στο όνομα ή το
επάγγελμα του ιδιοκτήτη της περιοχής.
1259: Δέκα χρόνια μετά οι Φράγκοι
ηττώνται από τους Βυζαντινούς στη μάχη της
Πελαγονίας και ο Γουλιέλμος συλλαμβάνεται
αιχμάλωτος.
1261: Η Αυτοκρατορία επανακτά την
πρωτεύουσά της, Κωνσταντινούπολη, μετά από
αιφνιδιαστική έφοδο μιας μικρής βυζαντινής
στρατιάς με επικεφαλής τον Στρατηγόπουλο και ο
Αυτοκράτορας, Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος, για να
ελευθερώσει τον Φράγκο ηγεμόνα απαιτεί την
παράδοση τριών κάστρων, της Μονεμβασιάς, της
Μάνης και του "Μυζηθρά".
1262: Οι Φράγκοι παραδίδουν το κάστρο
του Μυζηθρά στους Βυζαντινούς, όταν η
Λακεδαιμονία στην κοιλάδα του Ευρώτα παραμένει
Φράγκικη. Γρήγορα, όμως, όλη η περιοχή ξαναπερνά
στη βυζαντινή κυριαρχία, όταν η ανασφάλεια του
κάμπου αλλά και η κρατική κατεύθυνση θα
οδηγήσουν τους κατοίκους της Λακεδαιμονίας από
νωρίς στο λόφο του "Μυζηθρά".
1289: Ο Μυστράς, έχοντας πια
κυριαρχήσει στη γύρω περιοχή, γίνεται έδρα της
"κεφαλής της κατά την Πελοπόννησον χώρας και
των κάστρων της βασιλείας", του διοικητή
δηλαδή των Βυζαντινών κτήσεων της Πελοποννήσου,
ο οποίος μέχρι τότε ήταν εγκατεστημένος στη
Μονεμβασιά.
1349-1380: Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία έχει
συρρικνωθεί σε μεγάλο βαθμό, με αποτέλεσμα ο
Μυστράς, που κυριαρχεί στη Λακωνία και σε μέρος
της Αρκαδίας, να αποτελεί μία από τις
σημαντικότερες επαρχίες της. Η απόσταση από την
πρωτεύουσα είναι μεγάλη και ανάμεσά τους
βρίσκονται εχθρικές ηγεμονίες. Ο Αυτοκράτορας
Ιωάννης Στ΄ Καντακουζηνός αποφασίζει να
ενισχύσει αυτή την απομακρυσμένη επαρχία
προσφέροντάς της αυτονομία και ορίζοντας ισόβιο
ηγεμόνα της τον δευτερότοκο γιο του,
"δεσπότη" Μανουήλ. Έτσι ιδρύεται το
ημιαυτόνομο Δεσποτάτο του Μορέως με πρωτεύουσα
το Μυστρά.
Με συνετή και δυναμική διακυβέρνηση το Δεσποτάτο
θα παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στην πολιτική,
οικονομική και πνευματική ζωή του Βυζαντίου λίγο
πριν τη δύση του, και σύντομα θα συμπεριλάβει
κάτω από την εξουσία του όλη σχεδόν την
Πελοπόννησο.
1383: Το Δεσποτάτο περνάει στην
αυτοκρατορική οικογένεια των Παλαιολόγων, με
πρώτο εκπρόσωπό της τον Θεόδωρο Α' Παλαιολόγο.
Η ακμή και η εμβέλεια που αποκτά ο Μυστράς κάνει
συχνές τις αυτοκρατορικές επισκέψεις.
Αυτοκρατορικοί πρίγκιπες στέλνονται για να
ολοκληρώσουν την παιδεία τους και
Κωνσταντινουπολίτες άρχοντες εγκαταλείπουν την
πρωτεύουσα, για να εγκατασταθούν στην
καστροπολιτεία με την αξιόλογη πνευματική
κίνηση.
1423: Οι Τούρκοι με επικεφαλής τον
Τουραχάν μπέη εισβάλουν στην Πελοπόννησο και για
πρώτη φορά λεηλατούν την περιοχή γύρω από το
Μυστρά. Η ενέργεια αυτή αποτελεί μέρος σειράς
εισβολών με σκοπό τη επίδειξη δύναμης από την
πλευρά των Τούρκων.
1443-1448: Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος
γίνεται Δεσπότης του Μυστρά. Οι Βυζαντινοί έχουν
πια κυριαρχήσει σε όλη σχεδόν την Πελοπόννησο.
1448: Ο Κωνσταντίνος διαδέχεται στον
αδελφό του Ιωάννη Η΄ στο θρόνο της Βασιλεύουσας
και σύμφωνα με την παράδοση, στέφθηκε
Αυτοκράτορας στο μητροπολιτικό ναό του Αγίου
Δημητρίου, στο Μυστρά.
1453: Στις 29 Μαΐου οι Τούρκοι κάτω από
τις διαταγές του σουλτάνου Μωάμεθ του Πορθητή
καταλαμβάνουν την Κωνσταντινούπολη.
1460: Κάτω από την ασφυκτική πίεση των
Τούρκων έξω από τα τείχη και αποδυναμωμένος από
την εμφύλια διαμάχη που είχε ξεσπάσει ανάμεσα
στους δύο τελευταίους ηγεμόνες του, ο Μυστράς
αναγκάζεται να παραδοθεί στους Τούρκους.
Ακολούθως, γίνεται πρωτεύουσα του σαντζακιού της
Πελοποννήσου. Η οικονομική ακμή της πόλης του
Μυστρά συνεχίζεται και κατά τους πρώτους αιώνες
της Τουρκοκρατίας, χάρη στην παραγωγή και
εμπορία μεταξιού.
1687-1715: Μικρό διάλειμμα στη μακραίωνη
τουρκική κατάκτηση είναι η περίοδος της
Ενετοκρατίας στην Πελοπόννησο.
1770: Τα Ορλωφικά και η συμμετοχή της
πόλης σε αυτό το επαναστατικό κίνημα θα σημάνουν
και την παρακμή της. Ο Μυστράς καταστρέφεται από
στρατιωτικό σώμα επανδρωμένο από Αλβανούς,
μεγάλο μέρος του χριστιανικού πληθυσμού
σκοτώνεται, εξανδραποδίζεται ή αναγκάζεται να
εγκαταλείψει την πόλη.
1821: Ο Μυστράς συμμετέχει στον
ξεσηκωμό του Γένους.
1830: Η Ελλάδα ανακηρύσσεται
ανεξάρτητο κράτος.
1834: Ιδρύεται η νέα πόλη της Σπάρτης
και μεγάλο μέρος των κατοίκων του Μυστρά
εγκαθίσταται σε αυτή, με αποτέλεσμα τη σταδιακή
συρρίκνωση του οικισμού και την κατάληξή του σε
μικρό χωριό.
Οι τελευταίοι κάτοικοι της καστροπολιτείας θα
την εγκαταλείψουν στις αρχές της δεκαετίας του
1950, μετά την απαλλοτρίωση του χώρου από το
ελληνικό κράτος. Είχε προηγηθεί η κήρυξή της σε
αρχαιολογικό χώρο το 1922.
